จากเหตุการณ์วินาศกรรมตึกเวิลด์เทรดเซ็นเตอร์ และกระทรวงกลาโหมของสหรัฐอเมริกา เมื่อวันที่ 11 กันยายน 2544 ก่อให้เกิดความหวั่นวิตกว่าอาจจะมีการโจมตีจากการใช้อาวุธทำลายล้างสูง (Weapons of Mass Destruction – WMD) ได้แก่ อาวุธนิวเคลียร์ อาวุธเคมี และอาวุธชีวภาพ แต่อาวุธชีวภาพจะถูกเพ่งเล็งเป็นพิเศษ เนื่องจากเป็นอาวุธที่หามาได้ง่ายและราคาถูก แต่มีผลในการทำลายล้างสูง เชื่อว่าบางท่านอาจจะยังไม่เข้าใจว่าอะไรคืออาวุธชีวภาพ แล้วมีความน่ากลัวอย่างไร มีข้อตกลงระห่างประเทศเกี่ยวกับการห้ามใช้อาวุธชีวภาพหรือไม่ และมีการปฏิบัติตามข้อตกลงนั้นกันอย่างไร

“อาวุธชีวภาพ” หรือ “อาวุธเชื้อโรค” คืออาวุธที่ได้จากสิ่งมีชีวิต ซึ่งครอบคลุมถึงสารพิษจากสิ่งมีชีวิต หรือแม้กระทั่งฮอร์โมนหรือสารอื่นใดที่สิ่งมีชีวิตผลิตขึ้นมา หากจะพูดให้เข้าใจได้ง่ายก็คืออาวุธเชื้อโรคหรืออาวุธสารพิษที่สกัดจากสิ่งมีชีวิตทั้งพืช สัตว์ และจุลินทรีย์นั่นเอง อาวุธชีวภาพนี้เป็นอาวุธที่ผลิตได้ง่าย มนุษย์รู้จักผลิตอาวุธชีวภาพนี้โดยเลียนแบบการเกิดโรคระบาด ความหายนะที่เกิดจากอาวุธชีวภาพนั้นไม่ได้ด้อยกว่าระเบิดปรมาณูเลย วิธีการใช้อาจนำไปโปรยลงมาจากเครื่องบิน หรือนำไปทำเป็นหัวรบของขีปนาวุธยิงสู่พื้นที่เป้าหมาย อาวุธชีวภาพมีผลกระทบทั้งต่อความมั่นคงของชาติ (national security) และการสาธารณสุข (public health) ผลกระทบที่ติดตามมาในแง่จิตวิทยาและสังคม สามารถนำความหายนะมาสู่ตัวบุคคลและสังคม โดยสร้างโศกนาฎกรรมมากกว่าอาวุธชนิดอื่นได้

โรคแอนแทรกซ์เกิดจากเชื้อแบคทีเรียที่มีชื่อว่า Bacillus anthracis ซึ่งเป็นแบคทีเรียประเภทแกรมบวก (gram positive bacteria) แบคทีเรียชนิดนี้มีการสืบพันธุ์โดยการสร้างสปอร์ (spore) และเมื่อตกไปอยู่ในสภาพแวดล้อมที่เหมาะสม สปอร์นี้ก็จะเจริญเป็นแบคทีเรียและแบ่งตัวอย่างรวดเร็ว อีกทั้งสปอร์ของเชื้อแอนแทรกซ์นี้มีการสร้างเกราะหุ้มอีกด้วย จึงทำให้ทนทานต่อสภาพแวดล้อมได้ดี สามารถพักตัวอยู่ในดินได้นานนับปี ดังนั้นสปอร์ของแอนแทรกซ์ตกอยู่ในพื้นที่ใด พื้นที่นั้นจะไม่สามารถใช้งานทางด้านปศุสัตว์อย่างน้อย 2-3 ปี

เชื้อ B. anthracis สามารถเข้าสู่ร่างกายได้ทางบาดแผล ทำให้เกิดการติดเชื้อในระบบเลือด และทางเดินหายใจ เมื่อผู้ป่วยติดเชื้อแอนแทรกซ์ในระบบทางเดินหายใจ จะมีอาการเริ่มแรกคล้ายเป็นไข้หวัด มีน้ำมูกไหล หลังจากนั้นไม่นานอาการจะรุนแรงขึ้น ผู้ป่วยจะเกิดอาการช็อก หมดสติ และเสียชีวิตในที่สุด การรักษาสามารถทำได้โดยการใช้ยาปฏิชีวนะ การป้องกันสามารถทำได้โดยฉีดวัคซีน หากเป็นกรณีฉุกเฉินสามารถให้สวมหน้ากากป้องกันก๊าซพิษ การใช้เชื้อโรคแอนแทรกซ์เป็นอาวุธสามารถทำได้ ด้วยการนำเชื้อแอนแทรกซ์ที่เพาะเลี้ยงไว้และเก็บในรูปสารละลายมาฉีดพ่นโดยเครื่องบิน หรือใช้ทำเป็นหัวรบ ซึ่งญี่ปุ่นเคยใช้อาวุธเชื้อโรคแอนแทรกซ์นี้กับชาวจีนมาแล้วเมื่อครั้งสงครามโลกครั้งที่ 2

1.2 Clostridium botulinum

C. botulinum เป็นแบคทีเรียที่ทำให้เกิดสารพิษ botulinum และทำให้อาหารกระป๋องเน่าเสีย อาหารเป็นพิษ C. botulinum เพียงแค่จุดเล็กๆก็สามารถทำลายชีวิตคนได้ถึง 10 คน โดยซึมเข้าทางเยื่อบุ ของร่างกาย เช่น เยื่อบุทางเดินหายใจ เป็นสารพิษที่ไม่มีสี ไม่มีกลิ่น ผู้ที่ได้รับสารพิษนี้เข้าไปจึงไม่มีโอกาสรู้ตัวจนกว่าพิษ จะเริ่มแสดงอาการ อาการของผู้ที่ได้รับสารพิษจะเริ่มด้วยอาการตาพร่า กล้ามเนื้ออ่อนแรง คลื่นไส้อาเจียน ในที่สุดระบบประสาทจะถูกทำลายและผู้ป่วยจะเสียชีวิตในที่สุด การแก้พิษต้องทำได้โดยใช้ยาแก้พิษ การป้องกันสามารถทำได้โดยการฉีดวัคซีน ในกรณีฉุกเฉินสามารถป้องกันได้โดยใส่หน้ากากป้องกันก๊าซพิษ แต่เนื่องจากพิษ botulinum ยังแบ่งเป็นชนิดย่อยอีกหลายชนิดขึ้นกับสายพันธุ์ของแบคทีเรียที่เป็นต้นเหตุและนำมาใช้ในการผลิต ดังนั้นจึงเป็นการยากในทางปฏิบัติที่จะเตรียมการป้องกันประชาชนเป็นการล่วงหน้า เพราะยังไม่ทราบว่าศัตรูจะแพร่พิษ botulinum ชนิดใด พิษ botulinum นี้ยังไม่เคยมีรายงานว่าถูกใช้ในการสงครามมาก่อน แต่มีรายงานว่าอิรัก รวมทั้งอิหร่าน ซีเรีย ลิเบีย และเกาหลีเหนือก็มีอาวุธชีวภาพชนิดนี้อยู่ในครอบครองและพร้อมที่จะใช้งาน

C. perfringens เป็นแบคทีเรียที่อยู่ในสกุล (genus) เดียวกับ C. botulinum โดย C. perfringens นี้เป็นแบคทีเรียที่ทำให้อาหารกระป๋องเน่าเสียและเกิดอาการอาหารเป็นพิษได้เช่นกัน ยิ่งไปกว่านั้น หากแบคทีเรียชนิดนี้เข้าไปอาศัยอยู่ในแผลที่สกปรกและอากาศเข้าไม่ถึงแล้ว พิษของมันจะทำให้เกิดก๊าซขึ้นในบาดแผล ทำให้แผลบวมเบ่งและเนื้อเน่าตาย (gas gangrene) ซึ่งแพทย์จำเป็นต้องตัดอวัยวะที่เกิดแผลเนื้อเน่าตายนี้ทิ้งไป มิฉะนั้นพิษจะแพร่เข้าในระบบโลหิตและทำให้ผู้ป่วยเสียชีวิตได้ เมื่อครั้งที่องค์การสหประชาชาติเข้าทำลายแหล่งผลิตอาวุธชีวภาพที่เมืองอัลฮากัมใกล้กรุงแบกแดดในปี ค.ศ. 1996 ก็ได้พบคลังเก็บเชื้อ C. perfringens นี้ด้วย มีข้อมูลเกี่ยวกับอาวุธชีวภาพชนิดนี้ไม่มากนัก แต่สันนิษฐานว่าอิรักน่าจะใช้วิธีสกัดสารพิษจากแบคทีเรียแล้วนำไปทำเป็นอาวุธชีวภาพโดยวิธีการใช้งานน่าจะคล้ายคลึงกับ C. botulinum

A. flavus เป็นเชื้อราที่มีอยู่ในธรรมชาติ ชอบขึ้นบนสินค้าเกษตรที่เก็บรักษาไม่ดีพอ ทำให้มีความชื้นเจือปนสูง เช่น ข้าวโพด ถั่ว ฯลฯ รวมทั้งขึ้นได้ดีในถั่วป่น พริกป่น ที่ใช้ใส่ในอาหาร สามารถผลิตสารพิษอะฟลาทอกซิน (aflatoxin) อันเป็นสารก่อมะเร็ง ทำให้เกิดมะเร็งในตับ ยังไม่มีรายละเอียดเกี่ยวกับการใช้พิษชนิดนี้เป็นอาวุธชีวภาพมากนัก แต่เนื่องจากสารพิษอะฟลาทอกซินนี้เป็นสารก่อมะเร็งในระยะยาว ดังนั้นจึงไม่ใช่อาวุธที่ให้ผลในฉับพลัน แต่เป็นการสังหารเหยื่อแบบตายผ่อนส่งมากกว่า เคยมีรายงานว่าพบสารพิษชนิดนี้ถูกบรรจุในระเบิดและหัวรบในแหล่งผลิตอาวุธชีวภาพของอิรัก

1. Ebola

เป็นสาเหตุของ Ebola hemorrhagic fever (EHF) เกิดจากเชื้อไวรัสเป็นอันตรายมาก ทำให้เกิดการตกเลือด (profuse bleeding) จากช่องทวารต่างๆ ไม่มียารักษา เป็นโรคที่รุนแรงในแอฟริกา และเมื่อเร็วๆ นี้ มีการระบาดในประเทศอูกันดา แต่การระบาดได้สิ้นสุดลงแล้ว ในการระบาดที่ผ่านมามีกรณีเกิดขึ้นถึง 1,500 กรณี และเสียชีวิตมกกว่า 1,000 กรณี ตั้งแต่พบว่ามีการระบาดเกิดขึ้น

2. Marburg disease

เป็น viral hemorrhagic fever เช่น Ebola มีอาการคล้ายกัน ทำให้เกิดไข้สูง ตกเลือด ผิวหนังเป็นผื่น อาเจียน และเสียชีวิต เป็นเชื้อโรคถ่ายทอดถึงมนุษย์ ได้จากลิงสีเขียว (green monkey) จากแอฟริกา ที่นำมาใช้เป็นสัตว์ทดลอง

3. Smallpox virus

4. สารพิษ (toxin)
1. สารพิษไรซิน (ricin)

เป็นสารพิษที่สกัดจากเมล็ดละหุ่ง ใช้เป็นยาปราบศัตรูพืช สารพิษไรซินจะไปยับยั้งการผลิตโปรตีน ของเซลล์อันเป็นกระบวนการทำงานพื้นฐานของร่างกาย ผู้ที่ได้รับสารพิษไรซินจะเสียชีวิตเนื่องจากร่างกายไม่สามารถ ผลิตโปรตีนที่จำเป็นในการดำรงชีวิตได้ ไม่มีวิธีการรักษา แต่อาจป้องกันได้โดยการฉีดวัคซีน ยังไม่เคยมีรายงานเกี่ยวกับการใช้ไรซินในสงครามชีวภาพ แต่เคยมีคดีฆาตกรรมเกิดขึ้นในกรุงลอนดอนโดยผู้เสียชีวิตถูกสังหารอย่างแยบยลโดยฆาตกรใช้ร่มปลายแหลมที่เคลือบไรซินไว้ทิ่มใส่ร่างเหยื่อขณะอยู่ที่ป้ายรถประจำทาง

ในระดับนานาชาติข้อตกลงเกี่ยวกับการห้ามใช้อาวุธชีวภาพ คือ “อนุสัญญาห้ามอาวุธชีวภาพ” (Biological Weapons Convention – BWC) หรือมีชื่อเต็ม ว่า “อนุสัญญาว่าด้วยการห้ามพัฒนา ผลิต และสะสมอาวุธบัคเตรี (ชีวะ) และอาวุธทอกซิน และว่าด้วยการทำลายอาวุธเหล่านี้” ชื่อภาษาอังกฤษว่า Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on Their Destruction เป็นหนึ่งในความตกลงพหุภาคีด้านลดอาวุธที่สะท้อนถึงความพยายามของประชาคมโลกในการป้องกันมิให้มีการแพร่ขยายอาวุธที่มีอำนาจทำลายล้างสูง คือ อาวุธนิวเคลียร์ อาวุธเคมี และอาวุธชีวภาพ

อนุสัญญาห้ามอาวุธชีวภาพได้รับการเจรจายกร่างในกรอบของที่ประชุมว่าด้วยการลดอาวุธ ณ นครเจนีวา แล้วเสร็จเมื่อ ค.ศ. 1971 (พ.ศ. 2514) และเปิดให้มีการลงนามเมื่อ ค.ศ. 1972 (พ.ศ. 2515) โดยมีผลบังคับใช้เมื่อ ค.ศ. 1975 (พ.ศ. 2518) มีสาระสำคัญคือ ห้ามรัฐภาคีพัฒนา ผลิต และสะสมอาวุธชีวภาพ และให้ทำลายอาวุธที่มีอยู่ในครอบครอง อนุสัญญาห้ามอาวุธชีวภาพถือเป็นความตกลงพหุภาคีด้านการลดอาวุธฉบับแรกของโลก ซึ่งปัจจุบันมีประเทศต่างๆ เข้าเป็นภาคีอนุสัญญาฯ จำนวน 144 ประเทศ และประเทศไทยเข้าเป็นภาคีอนุสัญญาฯ เป็นลำดับที่ 38 โดยให้สัตยาบันเมื่อวันที่ 28 พฤษภาคม ค.ศ. 1975 (พ.ศ. 2518)

ข้อ 1 รัฐภาคีแต่ละรัฐแห่งอนุสัญญานี้ รับจะไม่พัฒนา ผลิต สะสม หรือหามาไว้ซึ่ง

อนุสัญญาห้ามอาวุธชีวภาพมีข้อด้อยหรือจุดอ่อนคือ ยังไม่มีการแจ้ง (declaration) และมาตรการตรวจสอบพิสูจน์ยืนยัน (verification measures) ทำให้เกิดความคลุมเครือและข้อสงสัยในการปฏิบัติตามอนุสัญญาฯ ซึ่งได้ส่งผลต่อความร่วมมือระหว่างประเทศในการนำแบคทีเรียและสารชีวภาพไปใช้ในทางสันติ ประเทศภาคีจึงเกิดความคิดที่จะเพิ่มประสิทธิภาพในการบังคับใช้อนุสัญญาฯ โดยวิธีกำหนดมาตรการพิสูจน์ยืนยันอาวุธชีวภาพ โดยในปี ค.ศ. 1991 (พ.ศ. 2534) ที่ประชุมทบทวนอนุสัญญาฯ ครั้งที่ 3 ได้แต่งตั้งคณะทำงานเฉพาะกิจแบบปลายเปิด (Open–Ended Ad Hoc Group) ของผู้เชี่ยวชาญรัฐภาคี ศึกษาความเป็นไปได้ของมาตรการตรวจสอบพิสูจน์ยืนยัน (verification measures) การใช้วิธีการทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีในการพิสูจน์ยืนยัน ซึ่งเรียกว่า VEREX Group เพื่อกำหนดแนวทางและเค้าโครงของมาตรการพิสูจน์ยืนยันด้านวิทยาศาสตร์และวิชาการ